سید مهدی روحانی
آیت الله سید مهدی حسینی روحانی (۱۳۰۳ - ۱۳۷۹ ش)، از روحانیون مجاهد شیعه و از شاگردان مرحوم امام خمینی بود. او در پی ریزی بنیاد جامعه مدرسین حوزه علمیه قم مؤثر بود و در طول تاریخ مبارزات مردم مسلمان ایران به رهبری امام خمینی، نقشی ویژه ایفا کرد. آیت الله روحانی، عالمی عامل، پاسدار فرهنگ اصیل اسلامی و حامی مستضعفان و امید درماندگان بود.
| نام کامل | سید مهدی حسینی روحانی |
| زادروز | ۱۳۰۳ شمسی |
| زادگاه | قم |
| وفات | ۱۳۷۹ شمسی |
| مدفن | قم، حرم حضرت معصومه |
| اساتید |
امام خمینی، سید محمد حجت کوه‌کمری، آیت الله بروجردی، سید محمد محقق داماد، علامه طباطبایى،... |
| شاگردان |
علی صفایی حائری،... |
| آثار |
فرقة السلفیة و تطوراتها فی التاریخ، بحوث مع اهل السنة والسلفیة، الوتر ثلاث رکعات، احادیث اهل بیت (ع) عن طرق اهل السنة،... |
محتویات
ولادت و خاندان
سید مهدی روحانی ۲۳ ذی الحجه ۱۳۴۳ قمری (۱۳۰۳ ش)، در بیت مرحوم آیت الله حاج سید ابوالحسن روحانی، یکی از علمای محترم قم، به دنیا آمد. دوران کودکی سید مهدی در خانه‌ای گذشت که مرکز علم، فضیلت و فقاهت بود.
پدر و مادر سید مهدی از خانواده‌های اصیل و ریشه دار سادات قم بودند. نیای پدری او مرحوم آیت الله العظمی حاج سید صادق قمی (۱۲۵۵-۱۳۳۸ ق) مرجع دینی مردم در نیمه‌ی نخست قرن چهاردهم هجری، فقیهی صاحب نفوذ و یگانه مرجع قضاوت و حل و فصل منازعات بود. او پایه‌گذار بیت شریف «روحانی» و بنیان گذار مسجد و مدرسه‌ی حاج سید صادق است که همه‌ی آن ها بیش از صد سال است در قم منشأ آثار و خیر فراوان‌اند. نیای مادری او نیز مرحوم آیت الله حاج سید فخرالدین حسینی قمی (۱۲۸۱-۱۳۶۳ ق) شیخ العلمای قم و از شاگردان آیت الله میرزا حبیب الله رشتی بود.
تحصیلات و استادان
سید مهدی روحانی در اوج استبداد رضاخانی و زمانی که کیان حوزه‌های علمیه در خطر بود و کمتر کسی به تحصیل علوم دینی رغبت می‌کرد؛ به فراگیری دانش دینی روی آورد. عمده‌ی ادبیات و سطوح را نزد حضرات بزرگوار: حاج سید مرتضی علوی فریدنی (حاشیه و شرح شمسیه)، میرزا محمدعلی ادیب تهرانی (مطوّل)، حاج شیخ جعفر صبوری قمی و بیشتر حاج شیخ عبدالرزاق قاینی (از سیوطی تا شرح لمعه) آموخت و این درس ها را با مرحوم آیت الله حاج شیخ محمد حسینی قاینی مباحثه می‌کرد.
وی در ۱۹ سالگی (۱۳۶۲ ق) به نجف اشرف مهاجرت کرد و بخش اعظم سطوح عالی را از حضرات آیات: میرزا حسن یزدی (رسائل)، سید یحیی مدرسی یزدی، (مکاسب) و میرزا باقر زنجانی (کفایه) فراگرفت. در بازگشت به قم (۱۳۷۰ ق) قسمت های برجای مانده‌ی رسائل (برائت و اشتغال) را از مرحوم امام خمینی قدس سره و مکاسب را از آیت الله قاینی و بخشی از جلد اول کفایه را از آیت الله حاج شیخ محمدعلی حایری کرمانی آموخت. سپس در محضر آیات عظام:
- ۱. سید محمد حجت کوه‌کمری (متوفا: ۱۳۷۲ ق).
- ۲. آقا حسین بروجردی (متوفا: ۱۳۸۰ ق).
- ۳. سید محمد محقق داماد (متوفا: ۱۳۸۸ ق).
- ۴. سید احمد خوانساری (متوفا: ۱۴۰۵ ق).
- ۵. علامه سید محمدحسین طباطبایی (متوفا: ۱۴۰۲ ق).
حاضر شد و در فقه، اصول، فلسفه، کلام و تفسیر بهره‌های فراوان برد و مبانی علمی‌اش را استوار ساخت.
فعالیتهای علمی
آیت الله روحانی در مطالعات خود، در دو چیز تبحر خاصی داشت و ممتاز شناخته می شد:
- ۲. در تفسیر قرآن نظریات خوبی داشت. یک جمع تفسیری درست کرده بود که خود، مؤسس آن بود. او در کنار مطالعات رایج حوزه‌های علمیه، به تحقیق در علوم تفسیر، حدیث، تاریخ، کلام و مذاهب اسلامی پرداخت و یکی از صاحب نظران برجسته‌ی علوم اسلامی در حوزه‌ی علمیه‌ی قم بشمار می‌رفت. وی با پژوهش تطبیقی کتاب‌های آسمانی (تورات و انجیل) با قرآن مجید، نقاط اشتراک و افتراق آن ها را با قرآن روشن ساخت و یادداشت‌های بسیار درشناخت فرقه‌های گوناگون اسلامی فراهم آورد. از این رو به دلیل آگاهی گسترده‌ای که از تاریخ، فقه و اعتقادات آنان داشت؛ چند بار به نمایندگی از سوی جمهوری اسلامی و حوزه‌های علمیه‌ی قم به ترکیه، عربستان، ژاپن و جاهای دیگر رفت و از اعتقادات شیعه به خوبی حمایت کرد.
آیت الله روحانی همزمان با این فعالیتها، به تدریس سطوح عالی پرداخت و شاگردان فراوانی پرورش داد که از جمله‌ی ایشان، مرحوم استاد شیخ علی صفایی حائری بود.
آثار و تألیفات
الف) چاپ شده:
از آن فقیه بزرگوار، آثاری چند در تفسیر، حدیث و کلام برجای مانده است که عبارتند از:
- ۱. فرقة السلفیة و تطوراتها فی التاریخ (در کنفرانس علوم انسانی ژاپن، به عربی و انگلیسی و سپس در مجله‌ی نور علم به چاپ رسید)؛
- ۲. بحوث مع اهل السنة والسلفیة؛
- ۳. الوتر ثلاث رکعات (که همراه با نظریات آیت الله سید موسی شبیری زنجانی به چاپ رسید.)؛
- ۴. احادیث اهل بیت علیهم السلام عن طرق اهل السنة (با همکاری مرحوم آیت الله علی احمدی میانجی)؛ که یک جلد آن چاپ شده است.
ب) چاپ نشده:
- ۵. حاشیه بر تفسیر جوامع الجامع؛
- ۶. تفسیر سوره حمد؛
- ۷. تفسیر سوره فجر؛
- ۸. تاریخ فرق و مذاهب اسلامی (۲ جلد)؛
- ۹. تقریرات درس فقه آیت الله محقق داماد؛
- ۱۰. یادداشت‌های فقهی.
ج) مقالات:
- ۱. اشاعره (بخش اول)، مکتب اسلام، خرداد ۱۳۳۸.
- ۲. اشاعره (بخش دوم)، مکتب اسلام، تیر ۱۳۳۸.
- ۳. فواتح سور، مکتب اسلام، مرداد ۱۳۳۸.
- ۴. اشاعره (بخش سوم)، مکتب اسلام، شهریور ۱۳۳۸.
- ۵. پیشنهادی برای تعیین خط دقیق قبله، مجله‌ی نور علم، بهمن ۱۳۶۳.
- ۶. مصاحبه پیرامون مسائل حوزه و...، مجله‌ی نور علم، بهمن ۱۳۶۷.
- ۷. النظرات الفقهیة والاصولیة للشیخ البهائی، مجلة الثقافة الاسلامیة، ش ۵.
- ۸. مبدأ تاریخ، هجری یا میلادی؟ (نقدی بر مقاله‌ی تقی زاده)، مجموعه سیمای اسلام.
- ۹. مقدمه بر کتاب سر السعادة (نوشته مرحوم حاج آقا احمد روحانی).
- ۱۰. رساله‌ای در تجوید (فارسی).
فعالیتهای سیاسی و اجتماعی
او در پی ریزی بنیاد جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم مؤثر بود و در سال ۱۳۴۰ شمسی در جریان انجمن های ایالتی و ولایتی و پس از آن در طول تاریخ مبارزات مردم مسلمان ایران به رهبری امام خمینی قدس سره، نقشی ویژه ایفا کرد و در گسترش پیام مرجعیت و روحانیت در گوشه و کنار کشور، شرکت مستقیم داشت. نام آیت الله سید مهدی روحانی در بسیاری از اعلامیه های ضد رژیم ستمشاهی، از جمله اعلامیه‌ی تاریخی خلع شاه از سلطنت دیده می شود.
آیت الله روحانی و گروهی از دوستانش، نخستین کسانی بودند که در حوزه‌ی علمیه‌ی قم کار گروهی را بنیاد نهادند و در گرماگرم هجوم فلسفه مادی در سال‌های پس از ۱۳۲۵ ش، جلسات نقد و بررسی اصول مارکسیسم و فلسفه دیالکتیک را تشکیل داده و بازده‌ی اندیشه‌ها و بحث‌های خویش را در اختیار مؤلفان و نویسندگان قرار می دادند. کتاب «فیلسوف نماها» نوشته‌ی آیت الله مکارم شیرازی ثمره و نمونه‌ی روشنی از آن جلسات است.
پس از انقلاب شکوهمند اسلامی، فعالیتهای فرهنگی آیت الله روحانی ادامه یافت. در سال ۱۳۷۱ ش. حضرت آیت الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب اسلامی، طی حکمی، گروهی از صاحب نظران و فضلای حوزه‌های علمیه را برای بررسی موضوعات جدید فقهی و پاسخگویی به مسائل روز، منصوب کردند. آیت الله روحانی جزو اولین کسانی بود که به عضویت این هیأت درآمد.
او همچنین از مؤسسان «جامعه‌ی اسلامی ناصحین» و عضو هیئت امنای «مؤسسه‌ی خیریه‌ی الزهرا سلام الله علیها» بود که در پیشبرد اهداف مقدس و نیت خیر این نهادها، به همراه دوست گرانقدرش مرحوم آیت الله احمدی میانجی سعی و کوشش فراوان می‌نمود. آیت الله روحانی سه دوره به نمایندگی از مردم استان‌های مرکزی و قم در مجلس خبرگان رهبری حضور یافت.
ویژگی‌های اخلاقی
آیت الله روحانی فقیهی دلسوز به حال جامعه و عالمی عامل به دستورهای دینی بود. از صبح تا شب، خانه‌اش - که یادگار بیت یکصد ساله فقاهت، مرجعیت و ریاست عامه‌ی قم بود - به روی همگان باز بود. با صبر و حوصله به مشکلات مردم رسیدگی می کرد. بسیاری از خانواده‌های نیازمند را تحت سرپرستی و عنایت خود قرار داده بود. اخلاق خوش و زبان ملایمش، مرهمی بر زخم دلهای رنج دیده بود.
در میان مردم قم به دلیل سابقه‌ی خانوادگی، زهد، تقوا و ویژگی‌های ممتازی که داشت؛ جایگاهی والا بدست آورده بود. در مسجد حاج سید صادق، سه نوبت صبح، ظهر و شب اقامه‌ی جماعت می‌کرد و مردم متدین محل به او اقتدا می‌کردند.
زندگی‌اش بسیار ساده و نشانه‌های بی‌اعتنایی به دنیا از آن نمایان بود. به حق می‌توان گفت رفتار، کردار و زندگی‌اش یادآور زندگی پیشوایان دین و ائمه طاهرین علیهم السلام بود. نسبت به صله ارحام و برگزاری مجالس روضه، توجهی ویژه داشت و به زیارت اهل قبور زیاد می‌رفت.
او فقیهی بود که هیچ گاه خودش را در معرض مرجعیت قرار نداد. در سطح مراجع بود، اما خودش را کنار کشید و به ترویج آنان پرداخت. انسان منصفی بود، حتی حرف رقیب را اگر درست بود، می‌پذیرفت. انسان خاکی و متواضعی بود، با هر کس می‌نشست و خیلی خودمانی بود.
وفات
سرانجام آن فقیه پارسا، پس از چند ماه بیماری روز پنج شنبه، سوم آذرماه سال ۱۳۷۹ شمسی (۲۶ شعبان ۱۴۲۱ ق) در ۷۷ سالگی چشم از جهان فروبست. پیکر پاکش، پس از اقامه‌ی نماز توسط حضرت آیت الله بهجت، در ضلع شمالی مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه سلام الله علیها در کنار مرقد آیت الله احمدی میانجی به خاک سپرده شد.
منابع مقاله
(۱). عالم ربانی، یادنامه آیت الله حاج سید مهدی روحانی، کانون نویسندگان فضلای قمی حوزه علمیه قم.
(۲). مصاحبه با استاد آیت الله حاج سید مهدی روحانی، نشریه نور علم، دوره سوم، شماره پنجم.
(۳). پرونده شهید حجة الاسلام سید علی روحانی، واحد پژوهش اداره کل بنیاد شهید انقلاب اسلامی قم.
(۴). روزنامه‌ی اطلاعات، چهارشنبه ۹ دی ۱۳۷۱، شماره ۱۹۸۰۶.
(۵). خبرگان ملت، دفتر دوم، دبیرخانه مجلس خبرگان.
(۶). ستارگان حرم، دفتر چهارم، انتشارات زائر.
منبع
مرتضی عبدالوهابی، ستارگان حرم، جلد ۱۶، صفحه ۱۳۵-۱۴۵.
آرشیو عکس و تصویر
از راست: نصرالله شاه آبادی، سید ابوالحسن روحانی، سلمان خاقانی، سید محمدصادق حسینی روحانی و سید مهدی حسینی روحانی
از راست نشسته: سید علی فاضلی، سید اسماعیل موسوی زنجانی، سید رضا طباطبایی زرندی، سید مهدی حسینی روحانی، سید موسی شبیری (حسینی) زنجانی، سید زنجانی و سید ابوالفضل میرمحمدی زرندی - از راست ایستاده: سید مهدی میرمحمدی زرندی، بستان آبادی، احمد بیگدلی آذری قمی، محمدامین رضوی بستان آبادی، محمدعلی حقی سرابی، علی احمدی میانجی، مهدی احمدی میانجی، عبدالرحیم مجتهدی تبریزی و احمد پایانی
نشسته: 1. سید مهدی میرمحمدی زرندی، 2. احمد بیگدلی آذری قمی، 3. سید علی فاضلی، 4. احمد، 5. مهدی احمدی میانجی - ایستاده: 1. سید مهدی حسینی روحانی، 2. عبدالرحیم مجتهدی تبریزی، 3. بستان آبادی، 4. محمدامین رضوی بستان آبادی، 5. سید رضا طباطبایی زرندی، 6. سید اسماعیل موسوی زنجانی، 7. سید موسی شبیری (حسینی) زنجانی، 8. احمد پایانی، 9. محمدعلی حقی سرابی، 10. سید زنجانی، 11. سید ابوالفضل میرمحمدی زرندی و 12. علی احمدی میانجی (جلسه تفسیر در منزل سید ابوالفضل میرمحمدی زرندی در خرداد 48 - قم)
از راست: علی احمدی میانجی، ناشناس، محمدهادی معرفت، سید محسن خرازی، سید مهدی حسینی روحانی و ابراهیم رمضانیان فردویی - ایستاده از راست: محمد علی شاه آبادی، رضا استادی مقدم و ناشناس
از راست: ابراهیم امینی، سید مهدی حسینی روحانی، ناصر مکارم شیرازی، ناشناس، محمد محمدی دعوی سرایی (محمدی گیلانی)، ناشناس، سید ابوالفضل موسوی تبریزی، مسلم ملکوتی، محمد صادق صادقی گیوی (خلخالی)، سید رضا بهاء الدینی، احمد بیگدلی آذری قمی، محمد موحدی (فاضل لنکرانی)، محسن حرم پناهی و ناشناسان
از راست: سید مهدی حسینی روحانی، سید جلال الدین موسوی طاهری، میرکریم موسوی کریمی (سید عبدالکریم موسوی اردبیلی)، سید علی حسینی خامنه ای و سید حسن طاهری خرم آبادی
از راست: سید مهدی حسینی روحانی، مهدی فیض قمی، سید موسی شبیری (حسینی) زنجانی و سید رضا موسوی صدر